Tiền có làm con người ta hạnh phúc? Không hẳn thế. Có rất nhiều triệu phú bất hạnh. Như riêng tôi, tôi thường thấy có một sự tương quan trái ngược giữa hạnh phúc và sự giàu có của mình. Khi tôi không có gì, tôi mang ít trách nhiệm và không phải thường xuyên lo sợ thị trường chứng khoán xuống giá. Tôi sống trong một căn hộ có người chủ nhà đã sửa lại các thiết bị vỡ vụn và cắt sạch bãi cỏ. Cuộc sống nói chung là ổn.

Nhưng nếu tiền không phải chiếc chìa khóa mở ra hạnh phúc đích thực, vậy đó là gì?

Năm 1990, Mihaly Csikszentmihalyi (“MC”), sau này làm việc ở Khoa Tâm lý thuộc Đại học Chicago xuất hiện với một cuốn sách mang tựa đề “Dòng chảy: tâm lý học về trải nghiệm tối ưu”. MC là một nhân vật tiên phong trong lĩnh vực phát triển khoa học hạnh phúc, và cuốn sách này là nơi tuyệt vời để tìm kiếm câu trả lời. MC và vô vàn người khác đã phát triển lĩnh vực nghiên cứu này trong nhiều thập niên qua, nghiên cứu hàng ngàn đề tài khắp thế gian. Và, giống như nghiên cứu về cơ chế biểu lộ sắc thái con người, kết quả nghiên cứu của họ dường như thích hợp với mọi nền văn hóa mà họ đã kiểm nghiệm.

Căn bản, những gì mà MC và đồng nghiệp của ông tìm thấy là con người hạnh phúc nhất - không phải khi họ ngồi vô thức ngay trước màn hình tivi nhiều giờ liền - mà là khi họ nỗ lực xét theo khía cạnh cả vật chất lẫn tinh thần trong hoạt động đầy thử thách đòi hỏi nhiều kĩ năng, sự khéo léo. Một hoạt động không quá dễ hoặc quá khó. Một việc bạn có mục tiêu rõ ràng và nhận được phản hồi rõ ràng, và với nó kĩ năng của bạn có thể tiếp tục được hoàn thiện, giúp bạn trưởng thành.

Theo MC, “Trái ngược với những gì chúng ta thường nghĩ… khoảnh khắc đẹp nhất trong cuộc sống của chúng ta không phải là lúc ta bị động hay nghỉ ngơi rỗi rãi - mặc dù những lúc như thế chúng ta cảm thấy thú vị - khoảnh khắc tuyệt vời nhất thường xảy đến khi tâm hồn và thể xác được kéo căng tới giới hạn của nó để cố gắng hoàn thành điều gì đó khó khăn nhưng đáng giá.

Trong các hoạt động như vậy, bạn có được một cảm giác mà MC gọi là “dòng chảy”, một trạng thái mà toàn bộ tâm trí bạn đều bị vắt kiệt với những gì bạn đang làm, không có chỗ trống nào trong ý thức của bạn dành cho sự sợ hãi hay lo lắng.

Thực tế, bạn trở nên hoàn toàn vô thức; không hề nghĩ ngợi đến những chuyện lặt vặt như dáng vẻ ngoại hình bản thân hay những điều tủn mủn khác. Tóc của bạn có thể dựng đứng mặc dù bạn vừa thò ngón tay mình vào trong ổ điện nhưng bạn quá mê mải để có thể ý thức được. Bạn quá tập trung vào công việc hiện tại đến nỗi bạn còn mất cảm giác về thời gian.

Chẳng hạn, khi tôi viết, công việc mà tôi yêu thích, 5 giờ đồng hồ có thể trôi qua như 5 phút. Mặt khác, khi tôi đi shopping cùng vợ tôi mua giày, 5 phút có thể như vô tận. Theo lời của MC, “cố gắng vượt qua những thử thách, và sau đó vượt qua được chúng là điều con người ta cảm thấy là những khoảnh khắc thú vị nhất trong cuộc đời họ. Con người về cơ bản cảm thấy mạnh mẽ, tỉnh táo, trong tầm kiểm soát, vô ý thức, và ở đỉnh cao khả năng của mình.” Và thực tế là chúng ta mất ý thức khi tham gia một hoạt động có quy trình như dòng chảy, khi ý thức của chúng ta trở lại, ta nhận thấy ta đã giàu có, kĩ năng của ta đã lớn mạnh và do đó có cảm giác thành công.

Bất cứ hoạt động nào đòi hỏi năng lượng, có thể gây ra sự tập trung và mang nhiều thử thách đều tạo ra dòng chảy. Danh sách các hoạt động này là vô tận và gồm có đọc, viết, trình diễn, chơi thể thao, học tập, chơi cờ, tham gia các cuộc thảo luận hứng thú, khiêu vũ, v.v...

Lấy tennis làm ví dụ. Đó là một trò chơi đầy thử thách, nhưng không phải không thể, có mục tiêu rõ ràng, có phản hồi và cơ hội hoàn thiện. Khi chơi bạn không có thời gian để lo nghĩ về chuyến thăm sắp tới của mẹ chồng, tỉ lệ cholesterol trong máu của bạn, hay một gã mới ra tù đang hẹn hò với con gái mình.

Các bác sĩ phẫu thuật chìm mình trong một dòng chảy khi đang phẫu thuật và những người trông coi siêu thị đang theo một dòng chảy khi họ khéo léo kết thúc một thương vụ. Nói cách khác, dòng chảy là một trạng thái đối lập với lo lắng và nhạt nhẽo.

Vui thú có thể có được với ít nỗ lực và không làm ý thức chúng ta phát triển. Nhưng trong nhiều nghiên cứu liên tiếp. khi con người ta suy ngẫm điều gì làm cuộc sống của mình đáng giá, họ nói chính là quá trình cố gắng tập trung; nỗ lực mang lại nhiều rắc rối cho chính họ và kết quả là trưởng thành về tâm lý. Tóm lại, khoảnh khắc chúng ta thích thú nhất và thỏa mãn lớn nhất của chúng ta đến từ cảm giác hoàn thành mục tiêu. Một nhận xét của New York Times về “Flow” vắn tắt chính xác nhất điều đó “con đường hạnh phúc không có ở khoái lạc vô thức mà là trong thử thách”.

Vậy những điều kể trên là dấu hiệu của hạnh phúc thì dấu hiệu của trạng thái trái ngược là gì? Rốt cục, sự bất hạnh lại có xu hướng tăng. Mặc dù có rất nhiều tiện nghi sung túc, nhiều người trong chúng ta sống với trạng thái lo lắng và thường xuyên suy sụp. MC viết “khi sự giàu có cũng như tiện nghi cuộc sống của chúng ta tăng lên, thì cảm giác hạnh phúc mà chúng ta hi vọng đạt được lại lui xa vời vợi. Không có vấn đề cố hữu nào trong ước muốn leo thang các mục tiêu của chúng ta, miễn là ta tận hưởng cuộc đấu tranh trên con đường đó. Vấn đề nảy sinh khi người ta quá trông mong vào điều họ muốn đạt được đến nỗi họ không có được thú vui từ khoảnh khắc hiện tại. Khi điều đó xảy ra họ bỏ lỡ cơ hội được thỏa nguyện. Các hoạt động thực sự thú vị là những hoạt động chúng ta làm vì chính chúng; vì thực chất chúng đáng được thực hiện. Đáng tiếc, nỗ lực cố nắm bắt thành công có thể làm chúng ta chỉ hướng đến những hoạt động bề nổi mà bỏ quên những hoạt động có khả năng tạo niềm vui cho chúng ta gấp nhiều lần, làm chúng ta lỡ hết hàng ngàn cơ hội trải nghiệm vừa ý. Theo MC, cách tốt nhất để tránh được điều này là học cách tìm phần thưởng cho mình trong các sự kiện của mỗi khoảnh khắc… để tận hưởng và tìm ra ý nghĩa trong dòng chảy những trải nghiệm, trong chính chu trình sống.”

Ngọc Hân (Theo douglaserichards.com)